1. „Lalka” była dziewiątym filmem Hasa i pierwszym – także dla współpracującego z nim od kilku lat autora zdjęć, Stefana Matyjaszkiewicza – kolorowym. I tę barwność taśmy wykorzystano na wiele sposobów, m.in. przez symboliczne kolory kostiumów postaci. Stąd np. przypisane Rzeckiemu zieleń i żółć symbolizujące jego nadzieje wobec Wokulskiego, ale też śmierć czy błękit i popiel strojów Izabeli wskazujące na nieczułość bohaterki.

2. O ekranizacji arcydzieła Prusa Has myślał już od roku 1958, po realizacji „Pożegnań”, ale, głównie ze względów technicznych i finansowych, na realizację musiał czekać dekadę. Pierwszy klaps padł 13 października 1967 roku w podwarszawskich Radziejowicach, gdzie kręcono sceny w Zasławku. Pracę zakończono 24 maja 1968 roku, a kolaudacja odbyła się już 6 lipca – by zdążyć, „Lalkę” jednocześnie udźwiękowiano i montowano. Pojawienie się filmu w kinach jesienią 1968 roku (premiera 7 listopada) sprawiło, że choć reżyser unikał zawsze doraźności, aluzji do współczesnej sytuacji politycznej czy społecznej, wpisywania swojej twórczości w aktualne spory, „Lalka” – z wyobcowanym bohaterem, wybitną jednostką tłamszoną przez układ społeczny – traktowana jest jako komentarz do wydarzeń Marca’68.

3. O zagraniu Wokulskiego marzył Zbigniew Cybulski – legendą obrosły jego rzekome podchody, próby niby przypadkowego spotkania z Hasem, by móc porozmawiać o roli. Niestety, nawet gdyby reżyser pomyślał o nim jako Wokulskim, to śmierć aktora w styczniu 1967 roku uniemożliwiła te plany. Ostatecznie rolę tę zagrał Mariusz Dmochowski, aktor daleki od typu amanta filmowego, za to swoją fizycznością pasujący do koncepcji bohatera jako obcego, self-made-mana, który swój majątek zawdzięcza ciężkiej pracy a nie koneksjom czy wysokiemu urodzeniu. W momencie zaangażowania do filmu Dmochowski grał Wokulskiego w teatralnej adaptacji „Lalki” w Teatrze Powszechnym – „Panu Wokulskim” w reżyserii Adama Hanuszkiewicza, z Ewą Wawrzoń jako Izabelą.

4. Adaptacja wielowątkowej, obszernej powieści wymagała fabularnych skrótów, stąd w filmie brak m.in. wątku pani Stawskiej i związanego z nim procesu o lalkę, pobytu Wokulskiego w podróży, studentów czy pamiętnika Rzeckiego. Dodano za to sceny rozmów Wokulskiego z doktorem Szumanem o projekcie budowy kanałów w Warszawie, z Suzinem w mieszkaniu Rzeckiego (z powieści usunęła ją cenzura) i Ochockim w ruderze, a także przejście Marianny Powiślem. Znaczące też, że o ile Warszawa u Prusa była demonstracyjnie pozbawiona obecności Rosjan, o tyle Has przypomina, że to miasto pod rosyjskim zaborem, stąd dwujęzyczne szyldy czy carscy policjanci na ulicy.

W adaptacji głównym wątkiem fabuły jest miłość Wokulskiego do Izabeli – pierwotnie film miał nawet nosić tytuł „Romans warszawski” – jego samotność i obcość wobec otaczającego świata, niemożność zrealizowania swoich pragnień. Podkreśleniu intencji reżysera służy otwierająca film scena w winiarni Hopfera, gdy młody Wokulski, ofiara żartu klientów, wydostaje się z piwnicy.

5. Mimo fabularnych skrótów filmowy świat „Lalki” pozostaje dość gęsto zaludniony – ok 350 ról, w tym 80 znaczących. Na planie pojawili się aktorzy, z którymi Has pracował już wcześniej, jak Beata Tyszkiewicz, Tadeusz Fijewski, Krzysztof Litwin, Bogumił Kobiela, Jan Machulski czy Zdzisław Maklakiewicz. A także Wiesław Gołas, który kilka lat wcześniej, w „Jak być kochaną” (1962) zagrał – wbrew swemu ekranowemu emploi „swojego chłopa” – niemieckiego oficera-gwałciciela, później był grajkiem w „Rękopisie znalezionym w Saragossie” (1964) , a teraz wcielił się w celowo przerysowaną postać barona Krzeszowskiego. Jedną z zaledwie dwóch swoich ról filmowych zagrała tu Jadwiga Halina Gallowa (prezesowa Zasławska), wybitna aktorka i reżyserka teatralna, a także pedagog, razem z mężem, Iwo Gallem prowadząca szkołę aktorską (Studio Dramatyczne Galla) – wśród ich wychowanków byli m.in. Barbara Krafftówna i Bronisław Pawlik. Po raz ostatni w kinie Hasa pojawiła się Jadwiga Has, ówczesna żona reżysera, z powodu delikatnej urody nazywana Porcelanką. Znaczące role zagrali niezawodowi aktorzy: Suzinem jest wybitny śpiewak Bernard Ładysz, a Henrykiem Szlangbaumem – II scenograf „Lalki” Andrzej Płocki.

Podczas realizacji filmu doszło też do wyjątkowego spotkania: grający Łęckiego Jan Kreczmar 10 lat wcześniej jako rektor warszawskiej PWST wyrzucił z niej swoją filmową córkę – Beatę Tyszkiewicz. Na planie aktorka miała mu podziękować i wyrazić wdzięczność za tamtą decyzję, bo gdyby wtedy jej nie wyrzucił, teraz nie grałaby jego córki. I – ponieważ w czasie jej studiów obowiązywał zakaz grania w kinie – być może nie zostałaby uznaną aktorką filmową.

6. „Lalka” to jedyny film Hasa, do którego muzykę – z charakterystycznym „katarynkowym” motywem – napisał Wojciech Kilar. Krzysztof Penderecki, z którym reżyser zrobił dwa poprzednie filmy, „Rękopis znaleziony w Saragossie” i „Szyfry” (1966), nie chciał już więcej komponować specjalnie dla kina, żeby nie być postrzeganym głównie jako autor muzyki filmowej.

7. Obok trójki głównych bohaterów – Wokulskiego, Izabeli i Rzeckiego – jest i czwarty: scenografia. Z 35 milionów złotych budżetu „Lalki” – jednej z najkosztowniejszych (ale też zyskownych) polskich produkcji – aż 12 wydano właśnie na imponującą oprawę plastyczną: 500 kostiumów, ponad 2 tysiące dekoracji i rekwizytów. Dbając o oddanie realiów epoki (lata 70. XIX wieku) część przedmiotów – meble, kotary, lampy naftowe czy…karety – wypożyczono z muzeów całej Polski, resztę zrobiono specjalnie na potrzeby filmu. Odnaleziono i odrestaurowano 4 autentyczne wagony Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Autorzy kostiumów, stale współpracujący z Hasem Lidia i Jerzy Skarżyńscy, swoje projekty wzorowali na ikonografii epoki, co szczególnie widać po sukniach Izabeli, czyli tzw. princeskach, podkreślających ciasno opięte tkaniną biust, talię i biodra, z charakterystycznym trenem zwanym gołębim ogonem, efektownym, ale krępującym ruchy. Jako przejaw tzw. wąskiej mody były krótkim epizodem, także z powodu ówczesnych moralizatorów, uważających iż ten fason jako nazbyt obcisły, zdradza zbyt wiele szczegółów kobiecego ciała.

Imponująca była też, inspirowana malarstwem Józefa Pankiewicza, olbrzymia dekoracja Krakowskiego Przedmieścia i Powiśla zbudowana na miejskim śmietniku w pobliżu wrocławskiej wytwórni. Zdecydowana większość scen rozgrywa się we wnętrzach: w scenopisie było ich około 20, plenerów tylko 13 (ostatecznie 11, bo Has zrezygnował z Łazienek i rynku w Zasławiu), stąd też zarzuty, że w adaptacji tak bardzo warszawskiej i realistycznej powieści jak „Lalka”, tak mało Warszawy. Dla reżysera ważniejsza od rodzajowości był klaustrofobiczna atmosfera (bohaterowie krążą wokół tej samej części Krakowskiego Przedmieścia) obumierającego miasta, co podkreślają sceny na Powiślu, gdzie Jerzy Skarżyński porozrzucał – wzorem „Rękopisu znalezionego w Saragossie” – czaszki zwierząt, duże rogi czy szkielet konia.

8. W „Lalce” tak lubiane przez Hasa długie jazdy kamery są naprawdę długie – to one wyznaczają specyficzny, monotonny rytm filmu. I to im musieli podporządkować się aktorzy, bo nie za nimi podążała kamera, tylko oni musieli dostosować się do jej ruchu. Stąd też, charakterystyczne zresztą dla reżysera, wielokrotne próby przed ujęciami – aktorzy musieli stawać na znaczkach, opanować pewien rodzaj precyzyjnej choreografii, bo jeśli potem ktoś przesunął się choćby o 10 cm, to ujęcie przerywano. Przy scenach zbiorowych ta synchronizacja była szczególnie trudna. Najwięcej problemów miał z tym filmowy Rzecki – Tadeusz Fijewski, któremu zdarzało się znakomicie odegrać scenę, tyle że stojąc nie w tym miejscu, gdzie powinien…Za to Jan Machulski (Ochocki) i Kalina Jędrusik (Wąsowska) nie mieli ponoć z tym żadnego problemu.

Największym wyzwaniem była jedna z najsłynniejszych scen filmu, czyli wędrówka Marianny (Anna Seniuk) z Krakowskiego Przedmieścia na Powiśle, uważana za najdłuższą jazdę kamery w polskim kinie przed cyfrą. Dla ekipy operatorskiej problemem nie tyle była jej długość, co nierówność terenu – ów wrocławski śmietnik usytuowany był na skarpie, a istotne było utrzymanie stałego tempa, w jakim jedzie wózek z kamerą. Pomocne okazało się wykorzystanie doświadczeń kolejek górskich z równoległym torowiskiem.

„Lalkę”, jak każdy swój film, Has miał ułożony w głowie – i w scenopisie. Każde ujęcie przygotowywał sam, on też ponoć nie tylko dawał znak do włączenia kamery, ale i sam ją włączał. Andrzej Ramlau, szwenkier filmu, wspominał, że razem z Matyjaszkiewiczem udało im się jednak dwa razy przekonać reżysera do swoich pomysłów, m.in., by w scenie próby samobójczej Wokulskiego położyć kamerę na szynach – widać wtedy, z perspektywy leżącego, szybko zbliżający się pociąg, ujęcie dynamiczne i zdecydowanie nie w stylu Hasa.

9. Ważną rolę w filmie odgrywa przywieziony przez Wokulskiego z Paryża metal lżejszy od powietrza. Scena, gdy bohater pokazuje Ochockiemu, jak ów materiał unosi się w powietrzu, powstała dzięki dwóch pasjom Hasa: wędkarstwu i kolejce Piko. Reżyser był wielbicielem tej ostatniej, miał w pokoju makietę z torem, wagonikami, etc. I nad dekoracjami zbudowano taki tor kolejki z zawijasami, po których jeździł silnik – a do niego, na najcieńszej żyłce wędkarskiej, doczepiono ów kawałek metalu, sprawiający wrażenie jakby unosił się w powietrzu.

10. Mimo – jak zwykle u Hasa na planie – drobiazgowych przygotowań i precyzyjnej realizacji, nie ustrzeżono się błędu. W scenie sądowej licytacji kamienicy Łęckich widać ponad dekoracją lampę oświetlającą. Ściślej: ekipa zobaczyła ją podczas oglądania 9. dubla tej sceny. Reżyser uznał, że skoro wcześniej niczego nie zauważyli, to widz oglądający tylko jedno ujęcie, też nie zauważy, więc nie kręcono go powtórnie. Lampę z kadru usunięto 50 lat później, podczas cyfrowej restauracji „Lalki”.

Tekst: Katarzyna Wajda