Tytuł pierwszego powojennego polskiego filmu fabularnego działa na dwóch płaszczyznach. Z jednej strony odnosi się do dosłownej wędrówki bohaterów, z drugiej – niesie znaczenie symboliczno-profetyczne. Przepowiada losy Polski – jej długą drogę do odzyskania niepodległości – a zarazem antycypuje niełatwą ścieżkę samego filmu na ekran.

Okoliczności powstania Wielkiej drogi były wyjątkowe. Film zrealizowano w ramach działalności Referatu Filmowego przy 2. Korpusie Polskich Sił Zbrojnych. Formacja dowodzona przez generała Władysława Andersa, przemierzająca Bliski Wchód, Egipt i Włochy, w czasie wojny zapewniła schronienie wielu osobom ze świata kultury, m.in. reżyserom, aktorom, scenarzystom i kompozytorom. Dzięki ich zaangażowaniu, mimo trudnych warunków, powstały kroniki filmowe, dokumenty i fabuły. Jedną z takich produkcji była Wielka droga – zrealizowana w 1946 roku we Włoszech i postrzegana jako zwieńczenie kinematograficznej działalności 2. Korpusu.

Wielka droga łączy w sobie kilka kategorii rodzajowych i gatunkowych. Główna oś fabularna, skupiona na historiach ludzi uwikłanych w wojenną zawieruchę, przeplata się z dokumentalnymi ujęciami – oglądamy bitwę o Monte Cassino, podpisanie polsko-sowieckiej deklaracji o udziale Polski w walce z III Rzeszą oraz zwycięską defiladę 2. Korpusu w Bolonii. Na ekranie kilkukrotnie gości także generał Anders. Sama fabuła wpisuje się w ramy patriotycznego melodramatu wojennego. Uczuciowy trójkąt pielęgniarki Jadwigi (Jadwiga Andrzejewska), podchorążego Adama (Albin Ossowski) i artystki scenicznej Ireny (Irena Anders) osadzono w realiach wojennych doświadczeń Polaków. Ścieżki głównych bohaterów przecinają się w szpitalu polowym, gdzie oślepiony w walce mężczyzna bierze Jadwigę za swoją narzeczoną Irenę, czemu przygląda się ordynator (Józef Winawer). Równolegle, dzięki dziennikowi Adama, poznajemy burzliwe dzieje pary, naznaczone okupacją Lwowa, wywózką na Syberię i tułaczką po Bliskim Wschodzie. Cała historia jest pełna patriotycznego ducha, co zostało podkreślone chociażby wykonaniem słynnej pieśni Czerwone maki na Monte Cassino.

Wielka droga powstała już po wojnie, jednak można ją postrzegać jako finisz polskiej kinematografii lat 30. Łącznikiem z tą dekadą są zarówno osoby zaangażowane w produkcję, jak i nawiązania intertekstualne. Za reżyserię odpowiadał Michał Waszyński – bez wątpienia najpłodniejszy filmowy twórca międzywojnia. Scenariusz napisał Konrad Tom – kolejna kluczowa postać tamtych lat. Zdjęcia są zasługą cenionego duetu operatorskiego: Seweryna Steinwurzela i Stanisława Lipińskiego. W roli pielęgniarki wystąpiła Jadwiga Andrzejewska, jedna z gwiazd polskich komedii i melodramatów lat 30. XX wieku. Na ekranie pojawił się także Adam Aston – wokalista znany z wielu przedwojennych szlagierów. Muzykę do filmu skomponował Henryk Wars – słynny twórca filmowych melodii. Pamięć o kinie sprzed wojny przywołują również dialogi – jeden z bohaterów porównuje Irenę do Jadwigi Smosarskiej w filmie Na Sybir. Z kolei Roman Włodek zwraca uwagę na powiązania roli pielęgniarki Jadwigi z wcześniejszymi kreacjami Andrzejewskiej, m.in. postacią Jadzi z Wyroku życia (Jadwiga Andrzejewska na scenie i ekranie, Kraków–Warszawa 2019).

Wielką drogę można również odczytywać jako opowieść o przeżyciach członków ekipy filmowej, zmuszonych przez wojnę do porzucenia bliskiego im środowiska. Część z nich, w tym Waszyński, przed dołączeniem do Armii Andersa doświadczyła zsyłki na Syberię. Każda osoba miała za sobą długą i trudną drogę, wymagającą wyrzeczeń oraz podjęcia bolesnych decyzji. Iwona Sowińska podkreśla szczególne znaczenie postaci Ireny, której ewolucja – od artystki estradowej do żołnierki – staje się symbolicznym obrazem doli wielu twórców zmuszonych do starcia z brutalną wojenną rzeczywistością („Kwartalnik Filmowy” 2016, nr 95).

Film Waszyńskiego nie tylko ukazuje wojenne doświadczenia, lecz także zapowiada powojenne losy państwa polskiego – długą walkę o odzyskanie niepodległości. Emblematycznym mottem Wielkiej drogi stają się słowa głównego bohatera: „przeszliśmy wielką drogę, ale nie doszliśmy jeszcze do wolnej Polski”. Równie zawiła okazała się droga samego filmu na polskie ekrany. Produkcja trafiła do kraju dopiero w 1962 roku, lecz na publiczny pokaz musiała czekać znacznie dłużej ze względu na wyraźnie antyradziecki charakter. Sowietów okupujących Lwów przedstawiono jako najeźdźców wprowadzających atmosferę terroru. Niebywale sugestywna pozostaje scena, w której wywiezieni na Syberię Polacy wykonują katorżniczą pracę przy akompaniamencie radosnej radzieckiej pieśni. Z tego powodu film po raz pierwszy zaprezentowano w polskiej telewizji na początku lat 90., a pierwszy publiczny pokaz kinowy w Polsce odbył się dopiero w 2012 roku. Droga filmu na ekrany była długa, lecz dziś, już w odrestaurowanej wersji, zajmuje on należne miejsce w historii polskiego kina.

Oprac. Karolina Hołub

źródło: https://www.fina.gov.pl/lista-polskiego-dziedzictwa-filmowego/