Film Ryszarda Bugajskiego Przesłuchanie, nakręcony w 1982 roku, a oficjalnie zaprezentowany dopiero w grudniu 1989, należy do najważniejszych i najbardziej kontrowersyjnych dzieł polskiego kina politycznego. Określany mianem najbardziej antykomunistycznego filmu w historii PRL, przez wiele lat pozostawał zakazany przez władze, krążył wyłącznie w drugim obiegu, a sam reżyser został zmuszony do emigracji. Produkcja powstała w Zespole Filmowym X pod kierownictwem Andrzeja Wajdy i była pełnometrażowym debiutem Bugajskiego. Opierała się na świadectwach kobiet więzionych w czasach stalinizmu, które stały się inspiracją do stworzenia opowieści o jednostce uwięzionej w bezwzględnie opresyjnym systemie.

Droga filmu na ekrany była niezwykle trudna. Po pierwszej kolaudacji w 1982 roku obraz spotkał się z druzgocącą krytyką – uznano go za antysocjalistyczny i niebezpieczny politycznie. Kopie zapieczętowano, a reżyser stracił pracę i musiał opuścić Polskę. Dzięki kopii wzorcowej, powielanej w drugim obiegu na kasetach VHS, film zdobywał status dzieła legendarnego jeszcze przed premierą. Dopiero przemiany polityczne w 1989 roku umożliwiły jego oficjalne pokazanie publiczności. Premiera miała charakter symboliczny – była nie tylko wydarzeniem artystycznym, lecz także gestem rozliczenia z okresem stalinizmu i mechanizmami władzy totalitarnej.

Akcja Przesłuchania rozgrywa się w Polsce pierwszej połowy lat 50. XX wieku, w apogeum stalinizmu. Bohaterką filmu jest Antonina „Tonia” Dziwisz, młoda piosenkarka objazdowego zespołu estradowego, która w wyniku przypadkowych okoliczności zostaje aresztowana i osadzona w więzieniu. Początkowo traktuje sytuację jako pomyłkę, jednak szybko orientuje się, że funkcjonariusze aparatu bezpieczeństwa chcą wymusić na niej zeznania obciążające jej znajomego, majora Olchę, oskarżanego o zdradę ojczyzny.

Najważniejszym elementem filmu nie jest jednak sama intryga śledcza, tylko proces psychicznego i fizycznego łamania bohaterki. Tonia jest poddawana brutalnym przesłuchaniom, torturom, upokorzeniom i izolacji. Ciało bohaterki staje się przestrzenią przemocy, ale równocześnie źródłem siły i godności, której nie udaje jej się odebrać. To właśnie nieugięta postawa Toni – upór, szczerość i prowokacyjna ironia – czynią z niej postać symboliczną, wymykającą się schematom i stereotypom. Tonia jest głośna, niezależna, ironiczna, seksualnie wyzwolona, a jednocześnie okazuje się moralnie silniejsza niż oprawcy.

Ważnym wątkiem filmu jest także relacja Toni z porucznikiem Morawskim, byłym więźniem obozu koncentracyjnego, który – rozdarty między obowiązkiem a współczuciem – wikła się w dramat moralny. Ich więź ukazuje mechanizmy psychologiczne, które rządziły funkcjonowaniem systemu represji.

Rolę Krystyny Jandy w Przesłuchaniu uznano za przełomową w dziejach polskiego kina. Aktorka stworzyła kreację brutalnie szczerą, pozbawioną upiększeń, niezwykle intensywną fizycznie i emocjonalnie. Sama Janda wspominała, że wiele scen przemocy nie było w pełni inscenizowanych – jej realne cierpienie stało się częścią roli, nadając postaci autentyzm.

Premiera filmu w 1989 roku spotkała się z ogromnym odzewem. Przesłuchanie zdobyło wiele nagród, choć odbiór krytyki był niejednoznaczny. Część recenzentów zarzucała filmowi nadmierny naturalizm i melodramatyzm, inni wskazywali na jego bezkompromisowość i siłę oddziaływania emocjonalnego. Z biegiem czasu coraz mocniej podkreślano uniwersalny wymiar Przesłuchania – film przestał być wyłącznie obrazem stalinizmu w Polsce, a zaczęto go odczytywać jako alegorię mechanizmów przemocy i nadużycia władzy, które mogą pojawiać się w każdym systemie politycznym.

Oprac. Grzegorz Rogowski

źródło: https://www.fina.gov.pl/lista-polskiego-dziedzictwa-filmowego/