Dług Krzysztofa Krauzego – łączący gatunkowe konwencje thrillera z kinem społecznie zaangażowanym – stał się jednym z najważniejszych głosów artystycznych lat 90. XX wieku – czasu, gdy wolność gospodarcza i społeczna w Polsce dopiero nabierały kształtu, a jednocześnie obnażały swoje mroczne strony. Film, oparty na autentycznych wydarzeniach, z jednej strony uderzył w czuły nerw powszechnej nieufności wobec instytucji państwa, z drugiej zaś – przybrał formę uniwersalnego moralitetu o zaszczuciu, lęku i granicach ludzkiej desperacji. Dług jednocześnie dokumentuje i komentuje pierwszą dekadę „wolności” w Polsce, będąc być może najbardziej przenikliwym portretem transformacyjnej rzeczywistości odmalowanym „na gorąco” i „z natury”.

Film rozpoczyna się od makabrycznego odkrycia – z Wisły zostają wyłowione ciała dwóch mężczyzn pozbawionych głów. Cofając się o trzy miesiące, poznajemy Adama i Stefana, przyjaciół planujących wspólny biznes: montownię skuterów. Gdy bank odmawia im kredytu, pojawia się Gerard Nowak – dawny znajomy Stefana, który obiecuje pomoc w zamian za wysoką prowizję. Wkrótce okazuje się jednak, że Gerard to człowiek brutalny i bezwzględny, a jego „usługi” stają się początkiem koszmaru. Szantaż, groźby i przemoc wciągają obu mężczyzn w spiralę lęku i poniżenia, z której nie ma ucieczki. Mimo prób negocjacji i interwencji na policji Adam i Stefan zostają całkowicie osaczeni, a fikcyjny dług rośnie w zastraszającym tempie. Gerard przejmuje kontrolę nad ich życiem, doprowadzając do rozpadu relacji, utraty majątku i zdrowia psychicznego. Zdesperowani mężczyźni postanawiają stawić czoła oprawcy, jednak ich plan wymyka się spod kontroli i kończy brutalnym morderstwem gangsterów, którego echo pobrzmiewa w pierwszej, przewrotnej scenie filmu.

Krauze i współautor scenariusza Jerzy Morawski oparli film na autentycznej historii opisanej w reportażu „Życia” – głośnej sprawie dwóch warszawskich biznesmenów, którzy po miesiącach brutalnego szantażu zamordowali swojego prześladowcę i jego wspólnika; jeden z nich został skazany na 25 lat więzienia, drugi na 6. Reżyser i dziennikarz przeprowadzili rozmowy ze skazanymi, co pozwoliło stworzyć nie tylko wierną rekonstrukcję wydarzeń, lecz także uwiarygodnić analizę psychologiczną. W ten sposób Dług stał się czymś więcej niż ekranizacją przestępstwa – to studium dojrzewania do zbrodni, historia o tym, jak bezsilność wobec przemocy i obojętność instytucji mogą prowadzić do tragedii.

Film zaraz po premierze wywołał falę społecznych i medialnych dyskusji. Krytycy podkreślali jego niezwykłą aktualność i odwagę w diagnozowaniu stanu państwa, w którym obywatele przestają wierzyć w skuteczność prawa i sprawiedliwości. Jak pisała Barbara Hollender: „znaczenie Długu wykracza poza obiegową skargę na dziki kapitalizm i prowadzi dalej niż do morału o demoralizującej władzy pieniądza. Dług przynosi efekt wstrząsowy, podobny temu jaki wywierał kiedyś Krótki film o zabijaniu” („Rzeczpospolita”, 19.11.1999, nr 270).

W Długu odbija się też szerszy kontekst społeczny końca lat 90. – czas, gdy młodzi, wykształceni ludzie, korzystając ze swobód wolnorynkowych, próbują wejść w świat biznesu. Zderzają się jednak z brutalną rzeczywistością, w której obowiązują inne reguły niż te, według których zostali wychowani. Krauze pokazuje dramat utraty złudzeń, rozpad zaufania do instytucji państwa i narodziny prywatnego lęku w społeczeństwie, które dopiero uczy się wolności.

Reżyser unika jednak publicystycznego tonu. Jak zauważył Lech Kurpiewski: „Krauze nie jest moralizatorem ani nie opowiada wychowawczych dykteryjek. Pokazuje tylko, że wprawdzie nasza »porządność« i przyzwoitość czynią nas słabymi, ale to może nasza jedyna choć tak krucha ostoja w świecie, gdzie »wszystko płynie«” („Film” 1999, nr 11). Tym samym reżyser ukazuje, że granica między ofiarą a katem jest cienka, a zło – zaraźliwe.

Dług odniósł ogromny sukces na festiwalu Gdyni w 1999 roku, zdobywając zarówno Złote Lwy, jak i Nagrodę Dziennikarzy. Krytycy uznali go za pierwszy tak dojrzały i bezkompromisowy portret polskiej rzeczywistości po 1989 roku. Film Krazuego zwyciężył potem w głównych kategoriach podczas 2. ceremonii wręczenia Orłów w roku 2000. Dług – z wybitną rolą Andrzeja Chyry, ale też znakomitymi kreacjami Roberta Gonery, Jacka Borucha i Agnieszki Warchulskiej – stał się punktem zwrotnym w karierach aktorów i symbolem nowej wrażliwości polskiego kina. Dzieło wpłynęło także na sytuację autentycznych pierwowzorów Stefana i Adama. Za sprawą filmu zostali uniewinnieni przez prezydenta, rzecz niemal bez precedensu w polskim i światowym kinie.

Po 26 latach od premiery Dług pozostaje jednym z najważniejszych i najbardziej przejmujących portretów moralnych w polskim kinie, obrazów strachu rodzącego się z bezradności, ale i człowieczeństwa – niepewnego, lecz obecnego nawet w krytycznej sytuacji. Jak pisała Hollender w cytowanym tekście: „Dług nie dlatego jest wybitnym filmem, że obnaża zło nowych czasów, ale że po męsku wykracza poza częsty u nas ton bezsilnej skargi. Książę tego świata panuje jak zawsze, ale nie jest w stanie odebrać człowiekowi całej wolności".


Oprac. Kamil Kalbarczyk

źródło: https://www.fina.gov.pl/lista-polskiego-dziedzictwa-filmowego/