Zbigniew Rybczyński należy do najważniejszych polskich twórców kina eksperymentalnego i animacji drugiej połowy XX wieku. Studiował na Wydziale Operatorskim PWSFTViT w Łodzi, gdzie związał się z powstałym w 1970 roku Warsztatem Formy Filmowej – grupą artystyczną, która poszukiwała nowego, nienarracyjnego języka filmu. Już w swojej studenckiej pracy filmowej Kwadrat (1972) badał rytm i ruch, co ujawniało jego wczesne zainteresowanie precyzyjną choreografią obrazu. Po uzyskaniu dyplomu w 1973 roku podjął pracę w Studiu Małych Form Filmowych Se-Ma-For, gdzie zrealizował swój najsłynniejszy film: Tango.

Film rozpoczyna się obrazem wnętrza pustego, skromnie urządzonego pokoju: widać w nim stół z krzesłami, łóżko, szafę, dziecięce łóżeczko, troje drzwi i okno. Kamera przez cały czas jest nieruchoma, a akcja rozgrywa się w obrębie jednego kadru. Najpierw przez okno do pomieszczenia wpada piłka, w ślad za nią – również przez okno – wchodzi chłopiec, który ostrożnie podnosi piłkę i ucieka tą samą drogą. Piłka natychmiast wraca i sekwencja się powtarza, z tą różnicą, że w jej trakcie do pokoju wchodzi kobieta z niemowlęciem na ręku. Kobieta siada i zaczyna karmić dziecko, zupełnie nie przejmując się chłopcem z piłką, który nawet na moment nie przerywa swoich czynności. Kobieta kończy karmienie, odkłada dziecko i wychodzi, aby natychmiast powtórzyć sekwencję swoich ruchów. Wtedy pojawia się kolejna postać, tym razem jest to złodziej, ukradkiem zabierający paczkę z regału. Jednocześnie chłopiec i kobieta bez przerwy, rytmicznie powtarzają to, co już robili. Polifonicznie pojawiają się kolejne postaci, najczęściej wykonujące zwykłe, codzienne czynności: mężczyzna przynoszący paczkę (tę samą, którą w swojej sekwencji zabrał złodziej), dziewczynka odrabiająca lekcje, kobieta podająca obiad mężczyźnie.

W kulminacyjnym momencie w kadrze są widoczne 32 osoby. Wszystkie ich działania i ruchy nakładają się na siebie i powtarzają w identycznych cyklach. Postacie nie zwracają na siebie uwagi, zdają się nie widzieć siebie nawzajem, ale trajektorie ich ruchów układają się w niezwykle skomplikowaną, rytmiczną choreografię, przypominającą zbiorowy taniec. Po chwili największego zagęszczenia, w której trudno śledzić pojedyncze postacie, wszyscy stopniowo zaczynają opuszczać pokój i nie wracają, aż w końcu przestrzeń pustoszeje. Obrazom towarzyszy jednostajne, rytmiczne tytułowe tango, ale wraz z kolejnymi postaciami pojawiają się i znikają dźwięki towarzyszące niektórym z nich: płacz dziecka, trzaskanie drzwiami, okrzyk bólu. Wszystkie są podporządkowane strukturze i rytmowi akcji.

Nagranie tego filmu było niezwykle pracochłonnym przedsięwzięciem technicznym. Zrealizowano go na celuloidowej taśmie filmowej. Jak wspominał reżyser w nieopublikowanym wywiadzie udzielonym Michałowi Mrozowi w 2023 roku, główną trudnością było rozwiązanie kwestii organizacji czasu, żeby wyeliminować konflikty między aktorami. Rybczyński stworzył zamknięte pętle ruchu w czasie, co wymagało wielu ekspozycji na tej samej taśmie. Każdy z epizodów z jedną postacią lub rekwizytem filmowany był nagrywany oddzielnie, następnie reżyser przetwarzał ręcznie każdą z tysięcy klatek: wybierał fazy ruchu z zapisu 24-klatkowego, numerował klatki, tworzył celuloidowe szablony (maski), które obrysowywał i zamalowywał, całość fotografował. Twórca potrzebował 16–20 tys. celuloidów w trakcie realizacji filmu. Scenariusz był rozpisany tak precyzyjnie, że przypominał partyturę muzyczną. Każda z klatek miała ponad 40 rubryk z numerami zapewniającymi dokładne dopasowanie, a ostateczny obraz powstał przez nakładanie i fotografowanie wszystkich warstw we właściwej kolejności. Nałożenie elementów na siebie trwało siedem miesięcy, a reżyser często pracował 16 godzin dziennie.

Film był i nadal jest interpretowany na wiele sposobów: jako opowieść o pamięci miejsca, metafora współczesnego życia, w którym jednostki dzielą wspólną przestrzeń, ale pozostają wobec siebie obojętne, metafora stanów emocjonalnych lub opowieść o człowieczym losie od narodzin do śmierci. Rytmiczne powtórzenia czynności tworzą wrażenie tańca, lecz jest to taniec pozbawiony kontaktu – zbiorowa choreografia, która eksponuje alienację każdej z postaci. Jednocześnie film jest eksperymentem grającym z narracyjnością kina, tak krytykowaną przez członków Warsztatu Formy Filmowej: ukazuje, że czas i przestrzeń filmowa mogą zostać zorganizowane według zupełnie odmiennych zasad niż doświadczenia rzeczywistości.

Tango jest uznawane za przełomowe osiągnięcie w polskim kinie eksperymentalnym i animacji. Film Rybczyńskiego zdobył szerokie uznanie na świecie i w 1983 roku został uhonorowany Oscarem dla najlepszego krótkometrażowego filmu animowanego – była to pierwsza statuetka Amerykańskiej Akademii Sztuki i Wiedzy Filmowej dla polskiej produkcji.

Oprac. Weronika Bachman

źródło: https://www.fina.gov.pl/lista-polskiego-dziedzictwa-filmowego/