Podtytuł „Rozstania” (1960) – „komedia sentymentalna” – choć nieco przekorny, to jednak w dużej mierze trafny: czwarta fabuła Wojciecha Jerzego Hasa zawiera bowiem w sobie sporą dawkę humoru, ironii i absurdu.

Reżyser nigdy wcześniej – a później może tylko w „Rękopisie znalezionym w Saragossie” (1964) – nie bawił się tak kinem i to przede wszystkim własnym. W „Rozstaniu” znajdziemy zarówno zabawne cameo, czyli epizod z udziałem znanego aktora, stanowiące podstawę chyba najlepszego w ówczesnym polskim kinie autotematycznego żartu (nie zdradzimy, by nie psuć przyjemności widzom) – jak też lekką kpinę z wcześniejszych filmów samego Hasa. Trochę tak, jakby reżyser przykładał do nich krzywe nieco zwierciadło.

Przykładem tego jest scena spotkania głównej bohaterki, Magdaleny (Lidia Wysocka) z jej kuzynem, a zarazem adoratorem mecenasem Rennertem (Gustaw Holoubek) w restauracji „Pod Różą” – nazwa oczywiście przywołuje wcześniejsze „Pożegnania” (1959). Sama sytuacja – ważna rozmowa bliskiej sobie pary – przypomina tę z debiutanckiej „Pętli” (1957), gdy Kuba, także grany przez Holoubka, spotyka dawną miłość (Teresa Szmigielówna), a w tle słychać przedwojenne, miłosne szlagiery. Tutaj wyznaniom bohaterów towarzyszy – wyglądający absurdalnie na tle miasteczka, gdzie rozgrywa się akcja – meksykański zespół à la „Duet Egzotyczny” (za parę lat rozwinie się w popularny Tercet Egzotyczny) którego piosenkę słyszymy.

Na ten pomysł wpadł Has – w opowiadaniu Jadwigi Żylińskiej stanowiącej podstawę scenariusza jest analogiczna scena, ale bardzo konwencjonalna, z pianistą grającym jakiś klasyczny utwór – a w postaci muzyków (z ich malowniczymi kostiumami) wcielili się jego asystenci: Karol Dąbrowski i Andrzej Jerzy Piotrowski.

Opracowanie | Katarzyna Wajda

„Ziemia obiecana” Andrzeja Wajdy jako adaptacja powieści Władysława Reymonta to przykład (bardzo) twórczej zdrady – między filmem a literackim pierwowzorem jest wiele różnic, niedochowania wierności zarówno literze, jak i, przede wszystkim, duchowi tekstu.

Dotyczy to m.in. zakończenia, które w książce wydaje się tyleż sentymentalne, co mało wiarygodne, zważywszy, co bohater zrobił wcześniej. Oto bowiem Karol Borowiecki, po pożarze ich wspólnej fabryki rozstaje się z przyjaciółmi, Morycem Weltem i Maksem Baumem – i zostaje zięciem niemieckiego fabrykanta Müllera. Z czasem przejmuje interesy teścia, spełniając swoje marzenie o byciu prawdziwym Lodzermenschem, łódzkim potentatem.

Po kilku latach przekonuje się jednak, że rację miał ten, kto mu niegdyś powiedział, że wielcy fabrykanci są biedniejsi od własnych robotników, ponieważ stają się niewolnikami swoich milionów. Przypadkowe spotkanie z byłą narzeczoną Anką, teraz prowadzącą ochronkę dla dzieci, uświadamia mu ostatecznie, że przegrał własne szczęście i powinien pomyśleć o innych.

Dla Wajdy taki finał był fałszywy, zwłaszcza, że filmowa rzeczywistość jest o wiele bardziej drapieżna niż literacka, a Karol Borowiecki (Daniel Olbrychski) zbyt dużo poświęcił (poza przyjaźnią, bo ją reżyser, w przeciwieństwo do pisarza ocalił, sprawiając, że „Ziemia obiecana” to być może najlepszy polski film kumpelski), by poddawać się tego typu myślom.

Reżyser rozważał różne warianty i ostatecznie „Ziemia obiecana” kończy się sceną przyjęcia w pałacu Borowieckiego zakłóconego przez strajk robotników – i decyzją o strzelaniu do nich. Początkowo nakręcono jednak inną wersję tego finału: Karol wyrywa spod nóg gości czerwony dywan i wyrzuca go przez okno w stronę strajkujących. Wtedy zostaje śmiertelnie trafiony przypadkową kulą. Daniel Olbrychski, jak wspominał autor zdjęć, Witold Sobociński, padając na podłogę wykonał jakiś niezwykle efektowny piruet, który zarejestrowała kamera.

I to zakończenie – jak wynika z protokołu – znalazło się w wersji filmu kolaudowanej 30 sierpnia 1974 roku. I stać się miało przedmiotem kolejnej rozmowy twórców z władzami kinematografii, sam Wajda też ponoć uznał śmierć Borowieckiego za zbyt mocną puentę – ostatecznie więc została wycięta. Dziś jedynym jej śladem pozostaje kilka zdjęć Renaty Pajchel, stałej fotosistki reżysera.

Skądinąd najciekawszym alternatywnym zakończeniem „Ziemi obiecanej” był wariant zbyt niepoprawny politycznie, by go w ogóle kręcić. Oto Karol z żoną i dziećmi wprost z pałacu, po czerwonym dywanie wkracza do salonki. Własnym pociągiem jedzie do Moskwy, by tam spotkać się z rosyjskimi milionerami z branży tekstylnej. Po drodze robi przerwę, by na śnieżnej równinie szukać mogiły dziada - powstańca styczniowego. Gdy znajduje, pada i prosi zmarłego (który w przeciwieństwie do niego dochował wierności rodzinnym wartościom) o przebaczenie za wszystkie zdrady, jakich się dopuścił, łącznie z handlem z Rosjanami. A ci, podobni jemu bogacze, czekają na Borowieckiego na moskiewskim dworcu. Film kończy się zbliżeniami gorących męskich pocałunków w usta, jakże dobrze znanych widzom lat 70…

Opracowanie | Katarzyna Wajda

Jedną z najważniejszych scen w "Pętli" (1957) Wojciecha Jerzego Hasa jest spotkanie Kuby (Gustaw Holoubek) z dawną miłością (Teresa Szmigielówna).

W filmie spotkanie w całości odbywa się w kawiarni: w tle rozmowy, podczas której kobieta, teraz żona niekochanego męża, wyznaje bohaterowi, że kiedyś go kochała, słychać próbę muzyków i fragmenty przedwojennych, sentymentalnych przebojów na czele z „Miłość ci wszystko wybaczy”.

Tymczasem w opartym o opowiadanie Marka Hłaski scenariuszu, który pisarz przygotował razem z reżyserem, po słowach kobiety, że przestrzegano ją przed jego nadmiernym piciem – oboje opuszczają lokal i idą nad rzekę. Miejsce podobne do tego, gdzie przed laty się spotykali – teraz widzą tam parę młodych ludzi, dziewczynę i chłopaka. Ich widok przypomina Kubie o przeszłości, aktywizuje pamięć, która dla próbującego wyzdrowieć i zacząć nowe życie bohatera stanowi balast.

Zachowane fotosy wskazują, że Has – tradycyjnie kierując się szczegółowo rozpisanym scenopisem – nakręcił tę nadrzeczną sekwencję, obsadzając w rolach dziewczyny i chłopaka Irenę Grzonkównę i Adama Fiuta, pojawia się też Winicjusz Więckowski jako wędkarz.

Ostatecznie jednak z niej zrezygnował, rozgrywając całą sytuację w scenerii kawiarni – kończą ją, podobnie jak w scenariuszu, wykrzyczane na odchodne słowa Kuby: "Nie chcę żadnych wspomnień. Nie chcę niczego żałować ani pozostawiać poza sobą".

Opracowanie | Katarzyna Wajda

Informacje i cytaty z książki Piotra Śmiałowskiego „»Proszę to wyciąć« czyli historia scen wyciętych z polskich filmów w pierwszym ćwierćwieczu PRL”, Universitas, Kraków 2024

Wojciech Jerzy Has przystępując do realizacji "Pożegnań" (1958) nie miał wybranego wcześniej odtwórcy głównej roli Pawła.

Zorganizowano zdjęcia próbne, na których pojawić się miało ponad 50 aktorów. Wśród nich był Zbigniew Wójcik (1932-1963), utalentowany aktor teatralny, wówczas jeszcze związany z Teatrem Dramatycznym we Wrocławiu (za chwilę dołączy do zespołu Starego Teatru w Krakowie).

Has wówczas nie zobaczył w nim – ani w żadnym innym uczestniku tego castingu – filmowego Pawła (wkrótce potem zaangażował bez żadnych zdjęć próbnych Tadeusza Janczara), ale go zapamiętał.

Na tyle, by nie tylko kilka lat później obsadzić go w niewielkiej roli w „Złocie” (1961), ale też chcąc, żeby zagrał Rawicza w „Jak być kochaną” (1962). Niestety, Wójcik prócz talentu aktorskiego miał też silne skłonności autodestrukcyjne, dużo pił i wdawał się w awantury, w efekcie zamiast na planie filmu, wylądował – po jakiejś pijackiej burdzie – w milicyjnym areszcie. W ostatniej niemal chwili został zastąpiony przez Zbigniewa Cybulskiego.

Has nadal jednak chciał z nim pracować i kilkanaście miesięcy później obaj z Tadeuszem Kwiatkowskim, scenarzystą „Rękopisu znalezionego w Saragossie” (1964), złożyli mu propozycję zagrania Alfonsa van Wordena. Aktor miał być zachwycony scenariuszem, bardzo chciał grać, niestety dzień później został znaleziony martwy w swoim mieszkaniu, razem z partnerką, aktorką Zofią Marcinkowską (pamiętna Lucyna ze zrealizowanego 3 lata wcześniej „Nikt nie woła” Kazimierza Kutza) – kolejna kłótnia pary skończyła się tragicznie.

Rzeczywista filmografia Zbigniewa Wójcika jest skromna – drobne role w „Dziewczynie z dobrego domu” (1962) Antoniego Bohdziewicza czy „Ósmym dniu tygodnia” (1958) Aleksandra Forda. Ta niebyła, której śladem są dwa fotosy ze zdjęć próbnych do „Pożegnań”, pozostaje znacznie ciekawsza.

Opracowanie | Katarzyna Wajda